Ręcznik do ikon

Ręcznik – z jednej strony tradycyjny przedmiot twórczości ludowej a z drugiej ważny element towarzyszący prawosławnym mieszkańcom Podlasia. Swoją funkcję pełnił w najważniejszych momentach życia, od narodzin, poprzez ślub, po ostatnią drogę, pełniąc przeróżne funkcje praktyczne, estetyczne, kultowe, symboliczne, ochronne, magiczne… Dwa końce symbolizowały początek i koniec życia, między którymi zostały zapisane przeznaczenie i los. Nie wszystkie jego przeznaczenia znamy do dzisiaj, wiele okrytych jest tajemnicą, choć jeszcze w latach 60. XX w. obowiązkiem panny młodej było wniesienie w posagu ręcznie haftowanego ręcznika.

Dokładnego powstania tradycji haftowanych ręczników niestety nie można się dowiedzieć – najwcześniejsze dokumenty w postaci obrazu z Biblii Franciszka Skaryny wskazują na początek XVI w. Wyrób tak nietrwały, jak ręcznik mógł jednak mieć o wiele starszą historię. Najstarsze zachowane ręczniki pochodzą z początku XIX w.

Informacje na temat historii ręcznika przekazują nam ikony. Najczęściej na ikonie Narodzenia Najświętszej Marii Panny, obok innych atrybutów, spotykamy ręcznik. W symbolikę i kanony ikon, zwłaszcza tych o wyraźnym zabarwieniu ludowym, ikonografowie wprowadzali ludowy element – ręcznik. 

Technika wykonywania ręczników to początkowo zwykłe, tkackie sploty z lnu, później tkano bardziej skomplikowane i ozdobne wzory materiału przeznaczonego na ręczniki. Pierwsze hafty na ręcznikach były natomiast robione wyłącznie wzorem krzyżykowym, w kolorach czerwono-czarnych o charakterystycznych, geometrycznych kształtach. Później zdominowały je wzory roślinne, motywy zoomorficzne (przeważnie ptaki) a nawet scenki rodzajowe. Dokładano również inne kolory. Czasami zdarzały się wyhaftowane hasła o tematyce moralizatorskiej, nostalgicznej czy sakralnej. Zakończenia ręcznika były początkowo proste lub z frędzlami, później dorabiano dekoracyjną koronkę.

Wyszywany ręcznik pozostaje najdłużej praktykowaną formą dekoracji ikon, i to zarówno domowych, jak i w cerkwiach. Na Białorusi określano go mianem nabożnikia. Wśród tych ręczników szczególne miejsce zajmował bardzo długi (nawet do ośmiu metrów), ręcznik zawieszany na ukrzyżowanie Chrystusa – Gołgofu. 

Dekoracyjny ręcznik do dziś jest powszechnie używany w prawosławnej tradycji liturgicznej na Podlasiu, podczas symbolicznego mycia rąk przez duchownych przed przystąpieniem do odprawienia liturgii i przez biskupa celebrującego liturgię przed proskomidią, kiedy to dokonuje na oczach wiernych symbolicznego obmycia rąk z ziemskiego brudu. 

Do dzisiaj pozostał zwyczaj witania gości chlebem i solą podawanych na ręczniku. Jego wielofunkcyjność i ranga najlepiej widoczna jest w uroczystościach rodzinnych:

• ·         Służył rodzącej kobiecie – trzymała za jego końce przymocowane do łóżka aby uśmierzyć ból;
• ·         Był prezentem dla nowo ochrzczonego dziecka;
• ·         Na ręczniku stała Para Młoda podczas sakramentu małżeństwa;
• ·         Panna Młoda wnosiła ręcznik z ikoną do domu Pana Młodego – przynajmniej jeden, osobiście wykonany, musiał być w jej posagu;
• ·         Ręcznik był najpopularniejszym prezentem przy okazji wszystkich uroczystości;
• ·        Idąc siać zboże gospodarz zawsze zakładał czystą koszulę, przewiązywał przez ramię ręcznik, na którym zawieszał napełnioną zbożem korobkę. Ze względu na rangę przedsięwzięcia, czynność tę zawsze rozpoczynał modlitwą i znakiem krzyża, prosząc Boga o wsparcie. Pierwszy, ścięty snop zboża był obwiązywany ręcznikiem;
• ·         W specjalnym krótkim, z długimi frędzlami, ręczniku noszono na pole bądź łąkę jedzenie;
• ·          Służył on także do przykrywania dzieży czy chleba;
• ·         Wyszywany ręcznik kładła gospodyni na spód koszyka, w którym niosła wielkanocną święconkę;
• ·         Ręcznik był podstawową ozdobą podczas świąt dożynkowych;
• ·         Obrzędowy ręcznik towarzyszył także zwyczajom pogrzebowym. Obwiązywano nim na 40 dni ikonę nad łóżkiem zmarłego. Wierzono bowiem, że w tym czasie dusza znajduje się jeszcze w obejściu. W zwyczaju również było wkładanie ręcznika do trumny oraz obwiązywanie nim krzyża pogrzebowego, który prowadził zmarłego na wieczny spoczynek. Obrzędowy ręcznik nie był zwykłym kawałkiem materiału, ale stanowił wyraz łączności człowieka z Bogiem i przodkami.